آیا انتشار رمزارز بانک مرکزی (CBDC) با روح بلاکچین مغایرت دارد؟ / ابوالقاسم شاکری

ابوالقاسم شاکری
رئیس کمیسیون بلاکچین و رمزارز سازمان نظام صنفی مازندران

مقدمه

فناوری بلاکچین با هدف غیرمتمرکزسازی، حذف واسطه‌ها و آزادی مالی به دنیا معرفی شد. با این حال، طی سال‌های اخیر، دولت‌ها و بانک‌های مرکزی به جای پذیرش رمزارزهای غیرمتمرکز، به توسعه ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) روی آورده‌اند.
این مقاله به طور ویژه بررسی می‌کند که آیا CBDC با روح بلاکچین مغایرت دارد؟ و کشورهای ایران و آمریکا چه رویکردهایی در قبال CBDC در پیش گرفته‌اند.

۱. روح بلاکچین چیست؟

روح و فلسفه بلاکچین بر این اصول استوار است:

• غیرمتمرکز بودن (Decentralization)
• شفافیت برای همه کاربران
• مقاومت در برابر سانسور و کنترل دولتی
• مالکیت واقعی دارایی توسط فرد
• عدم نیاز به اعتماد به نهاد مرکزی (Trustless)
• دسترسی آزاد و برابر برای همه

رمزارزهای معروف مثل بیت‌کوین و اتریوم، نمونه‌هایی از اجرای واقعی این اصول هستند.

۲ .CBDC چیست و با بلاکچین چه نسبتی دارد؟

CBDC (Central Bank Digital Currency)  نوعی پول دیجیتال است که مستقیماً توسط بانک مرکزی صادر، مدیریت و کنترل می‌شود. این ارز دیجیتال ممکن است روی زیرساخت بلاکچین یا دفتر کل توزیع‌شده (DLT) اجرا شود، اما ساختار و اهدافش کاملاً دولتی و متمرکز است.

تفاوت‌های اساسی CBDC با رمزارزهای اصیل:

• مرکزیت: فقط بانک مرکزی قدرت کنترل و ویرایش دفتر کل را دارد.
• اجازه دسترسی:  اغلب مدل‌ها پرمیژن‌د (Permissioned) هستند و فقط برخی نودها حق تایید دارند.
• کنترل:  دولت یا بانک مرکزی می‌تواند حساب‌ها را مسدود کند، محدودیت وضع کند یا تراکنش‌ها را سانسور نماید.
• شفافیت:  اطلاعات به صورت عمومی در دسترس نیست؛ اغلب فقط مقامات دولتی به داده‌ها دسترسی کامل دارند.
• مالکیت:  هر زمان دولت بخواهد می‌تواند دسترسی یا مالکیت فرد را سلب کند.

۳. وضعیت CBDC در ایران

رمزریال (CBDC  ایران):

• بانک مرکزی ایران در چند سال گذشته پروژه رمزریال را آغاز کرده است.
• رمزریال، نسخه دیجیتالی ریال است که روی یک بلاکچین خصوصی و کاملاً متمرکز اجرا می‌شود.
• تمام کنترل، تایید تراکنش، صدور و مدیریت فقط با بانک مرکزی است.
• هدف از راه‌اندازی رمزریال: افزایش شفافیت برای دولت، سیاست‌گذاری پولی بهتر، مقابله با فساد و تسهیل پرداخت‌ها است.
• شهروندان نقشی در تایید یا اداره شبکه ندارند؛ فقط کاربران نهایی هستند.
• قابلیت مسدودسازی حساب، محدودیت تراکنش، مصادره دارایی و کنترل کامل توسط بانک مرکزی وجود دارد.
• دسترسی و استفاده عمومی هنوز محدود و در مرحله آزمایشی است، اما رویکرد حاکمیتی روشن است: همه چیز در کنترل دولت.

۴. وضعیت CBDC در آمریکا

دلار دیجیتال (Digital Dollar) – برنامه‌ها و سیاست‌ها:

• تا امروز (۲۰۲۵)، آمریکا هیچ CBDC فعال یا در حال اجرا ندارد.
• پروژه‌هایی به صورت آزمایشی (Pilot) برای بررسی «دلار دیجیتال» توسط فدرال رزرو انجام شده، اما فعلاً انتشار رسمی صورت نگرفته است.
• دلیل اصلی تعلل و عدم انتشار، نگرانی‌های بسیار جدی درباره حریم خصوصی، تمرکز قدرت، و تهدید آزادی مالی شهروندان است.
• در محافل سیاسی و تخصصی آمریکا، بحث‌های گسترده‌ای پیرامون خطرات CBDC در زمینه کنترل دولتی، نظارت فراگیر، امکان سانسور و مصادره دارایی‌ها جریان دارد.
• نمایندگان کنگره و سناتورها بارها نسبت به راه‌اندازی CBDC دولتی مخالفت یا تردید نشان داده‌اند.
• اگرچه فدرال رزرو از نظر فنی می‌تواند CBDC را بر بستر بلاکچین خصوصی پیاده کند، اما جامعه آمریکا به‌شدت نسبت به پیامدهای آن روی آزادی اقتصادی و حریم خصوصی محتاط است.
• در حال حاضر، تمرکز آمریکا بر تنظیم استیبل‌کوین‌های خصوصی است، نه انتشار CBDC دولتی.

۵. مقایسه عمیق ایران و آمریکا در زمینه CBDC

 

ویژگی	ایران (رمزریال)	آمریکا (دلار دیجیتال)
وضعیت اجرا	اجرا و پایلوت توسط بانک مرکزی	فاقد CBDC فعال
مدل شبکه	بلاکچین خصوصی، کاملاً متمرکز	بحث بر سر مدل، غالباً پرمیژن‌د
کنترل دولت	کامل و بی‌واسطه	بحث جدی درباره خطرات کنترل دولت
امکان سانسور/بلوکه	بله؛ در اختیار بانک مرکزی	نگرانی شدید، عامل اصلی مخالفت
اجماع و تایید	فقط توسط نودهای منتخب بانک مرکزی	مدل اجماع محدود یا سنتی
شفافیت داده	فقط برای دولت و مقامات	دغدغه عمومی، مطالبه شفافیت
نقش مردم و کاربران	صرفاً استفاده‌کننده نهایی	در بحث‌ها، مطالبه حق مشارکت
هدف رسمی	سیاست‌گذاری، کنترل، مقابله با فساد	مطالعات و آزمایش، فاقد اجماع
نگرانی جامعه	کمتر بحث شده، پذیرفته‌تر	بسیار جدی و پررنگ

۶. آیا CBDC با روح بلاکچین مغایرت دارد؟

پاسخ روشن است: بله، مغایرت جدی دارد.

• غیرمتمرکزسازی واقعی جای خود را به کنترل و تمرکز داده است.
• مالکیت واقعی و آزادی تراکنش‌ها جای خود را به کنترل و نظارت دولت داده است.
• شفافیت برای عموم و اجماع جمعی عملاً حذف شده است.
• در هر دو کشور، حتی با وجود تفاوت در میزان پیشرفت پروژه، CBDC ها فقط دیجیتال‌سازی پول ملی بر بستر فناوری بلاکچین (اغلب به صورت متمرکز) هستند؛ نه اجرای روح و فلسفه آزادی‌بخش بلاکچین.

۷. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

CBDC ها (ارز دیجیتال بانک مرکزی) چه در ایران و چه در آمریکا، با روح بلاکچین و فلسفه غیرمتمرکزسازی و آزادی مالی ناسازگار هستند.
در ایران، رمزریال نماینده یک سیستم مالی تماماً متمرکز و دولتی است.
در آمریکا، دغدغه‌های حریم خصوصی و آزادی مالی، مانع پیشبرد سریع CBDC شده و بحث درباره آسیب‌های آن بسیار داغ است.
در هر صورت، CBDC  به معنای واقعی کلمه، تحقق آرمان‌های بلاکچین نیست و بیشتر ابزاری برای کنترل، سیاست‌گذاری و مدیریت مرکزی است تا تحقق آزادی مالی واقعی.