دوران گذار از کشاورزی سنتی به مدرن در مازندران رخ خواهد داد؟

به گزارش خبر مازندران ، مازندران بیش از ۲۱۵ هزار هکتار اراضی شالیزاری و بیش از ۱۳۰ هزار هکتار اراضی باغی را در خود گنجانده  است و این در حالی است که طبق آمارها و پس از گذشت سال ها از اجرای برنامه های مطالعاتی و اجرایی متعدد و تصویب و تخصیص تسهیلات نوسازی و تجهیز مکانیزاسیون اراضی و باغات حداکثر ۴۰ درصد از کل اراضی سطح زیر کشت باغی و شالیزاری خود را تحت مدیریت مکانیزه آبیاری قرار داده است و ۶۰ درصد از اراضی و باغات باقیمانده تا مکانیزه شدن سیستم مدیریت آبی راهی بس طولانی در پیش رو دارند.

بهره برداری از این سیستم نیم‌بند زهکشی نیز با اما و اگرهای بسیاری مواجه است چرا که با وجود بیش از ۱۲ هزار فارغ التحصیل رشته کشاورزی در استان مازندران و  بیکاری ۳۰۰ هزار نفری فارغ التحصیلان این حوزه در کل کشور، سیستم زهکشی کشاورزی کشور از وجود میرآب‌های تحصیلکرده به عنوان بهره برداران فنی آن محروم بوده و مدیریت منابع آبی مزارع به شیوه کاملا سنتی در حال انجام است.

میرآب‌هایی سنتی که نه تنها علم استفاده از زهکشی های نوین را ندارند بلکه گاه به دلیل نداشتن فن و مهارت لازم، در سیستم های مکانیزاسیون موجود که پس از صرف هزینه های قابل توجه مالی و زمانی احداث شده اند، دست برده و آن را به شیوه سنتی تبدیل و اجرایی می کنند اما چرا با وجود این تعداد تحصیل کرده بیکار در حوزه کشاورزی و به خصوص مهندسی آب با چنین خلا عجیبی مواجهیم و راهکارها در برابر رفع این نقیصه چیست و از اساس آیا حضور میرآب‌های تحصیلکرده ضرورت دارد و سوال دیگر اینکه تا مکانیزه شدن کشاورزی چه مسیری پیش رو داریم؟ اینها سؤالاتی است که در مورد آنها با بابک مؤمنی دکترای مهندسی آب و سازه های آبی پژوهشگر حوزه کشاورزی و استادیار دانشگاه پیام نور مازندران به گفت و گو نشسته ایم.

بابک مؤمنی در مقدمه با اشاره به ضروری دانستن و روشن بودن رویکرد و انتظارات و سیاست گذاری ها در بخش کشاورزی کشور عنوان کرد: خدمات حرفه ای کشاورزی و انتقال فناوری به این بخش و گذر از کشاورزی سنتی و معیشت محور به کشاورزی دانش بنیان و صنعتی موضوعاتی به طور کلی قابل طرح است، کشاورزی در ایران به لحاظ موقعیت اکولوژیکی و اقلیمی به صورتی است که می تواند از ارکان مولد اقتصادی به حساب آمده و در صحنه مخاطرات غذایی که روز به روز گسترده تر می شود تکیه گاه کشور محسوب شود اما اگر نگاه مان به کشاورزی نگاهی سنتی باشد به حتم در صحنه داخلی و بین المللی چاره ای جز تبدیل شدن به کشور وارد کننده محصولات کشاورزی و تکیه به سایر ارکان صنعتی و اقتصادی نخواهیم داشت، این در حالی است که کشوری چون استرالیا تنها با تکیه بر اقتصاد مبتنی بر کشاورزی صنعتی توانسته به یکی از قدرت های اقتصادی جهان تبدیل شود.

مؤمنی با تأکید بر اینکه در این راستا باید ۲ هدف گذاری انجام شود و هدف اصلی این است که بخش کشاورزی به عنوان یکی از ارکان مزیتی اقلیم کشور ایران بتواند سهم خودش را در رسیدن به هدف متعالی رشد ۸ درصدی اقتصاد کشور ایفا کند عنوان کرد: لازمه آن حرکت کشاورزی سنتی و معیشت پایه موجود کشور به سمت کشاورزی صنعتی و مدرن است اما کشاورزی صنعتی و مدرن و دانش بنیان هم خود لوازمی دارد که اولین آن تحقق «زنجیره کامل ارزش» در خصوص تمامی محصولات این بخش است، نمی شود تمام توان فناورانه و تکنولوژیک را در تولید مستقر کرد و تولید را پیرو آن افزایش داد اما در صنایع پایین دستی تولید همانند صنایع تبدیلی و تکمیلی و برندینگ و تجاری سازی اقدامات مورد نیاز را انجام نداد، نتیجه چنین شرایطی سرخوردگی تولید است.

وی افزود: به عنوان مثال زعفران در کشور تولید می شود اما به صورت فله به کشوری چون اسپانیا منتقل می شود که دارای صنایع بسته بندی و برندینگ لازم این حوزه بوده و محصولی با بسته بندی استاندارد و با ارزش افزوده اقتصادی تولید میشود که به کشور خودمان با چندین برابر قیمت اولیه باز می گردد برنج و مرکبات و چای تولید می شود اما قادر به ایجاد ارزش افزوده اقتصادی از محصولاتی که دارای بهترین کیفیت تولید است نبوده و نمی توانیم جایگاه خود را در بازارهای عرضه پیدا کنیم و این اتفاق به این دلیل رخ می دهد که زنجیره کامل ارزش محصولات کشاورزی در کشور شکل نگرفته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران در ادامه به دومین مسئله مهم در حوزه کشاورزی سنتی اشاره و بیان کرد: مشکل بعدی در حوزه تولید است، در حوزه تولید با شکاف تولیدی بسیار بالایی مواجهیم یعنی بین تولید کشاورز پیشرو که از خدمات فناورانه استفاده می کند و متوسط تولید سایر کشاورزان که به صورت سنتی کشاورزی می کنند اختلاف بسیار بالایی وجود دارد، به عنوان مثال در بخش تولید مرکبات کشاورز پیشرو رقم تولیدی بیش از ۱۰۰ تن در هر هکتار را به ثبت معتبر و رسمی رسانده است این در حالی است که متوسط تولید مرکبات در مازندران بنا بر ادعاهایی که می شود حداکثر ۲۵ تن در واحد هکتار است؛ این اختلاف نشان دهنده این است که انتقال فناوری و تکنولوزی های تولید و یافته های علمی که می تواند تولید را ارتقا دهد نیز به درستی به سمت مزرعه و کشاورز منتقل نمی شود اگر تمام فعالان کشاورزی کشور اعم از حوزه زراعی تا حوزه  دامی و باغی و آبزیان بتوانند به شکل صحیحی از ابزار دانش لازم استفاده کنند توان تولید به صورت قابل توجهی افزایش پیدا می کند افزایشی که به طور موازی با تکمیل زنجیره ارزش اتفاق بیفتد چرا که در غیر این صورت افزایش تولید بدون بازاریابی صحیح موجب سرخوردگی تولید خواهد شد.

این پژوهشگر حوزه زهکشی اراضی شالیزاری، از ضرورت انتقال فناوری در کشاورزی سنتی که در ۲ بعد سخت ­افزاری و نرم ­افزاری خواهد بود یاد و خاطرنشان کرد:  در بخش سخت افزاری باید بستر گسترش کشاورزی مدرن و دانش بنیان مهیا شود در مزارعی که امکان حرکت کمباین وجود ندارد در مزارع شالیزاری که امکان استفاده  از بانک نشا را ندارند و یا مشکل آبیاری و زهکشی مستقل آن هنوز حل نشده است نمی توان به استقرار کشاورزی مکانیزه و مدرن اقدام کرد در حالی که بیش از ۳۰ سال است که از آغاز طرح اصلاح و تحول زیرساختی شالیزاری با عنوان «طرح جامع زهکشی اراضی شالیزاری شمال کشور» می گذرد اما تاکنون تنها کمتر از ۴۰ درصد اراضی شالیزاری مازندران به این اصلاحات مجهز شدند.

مومنی در ادامه  به مدیریت مستقل زراعی تمام مزارع کشور در حوزه تمام نهاده از آب تا سم و کود وغیره و  ایجاد مزارع مکانیزه تأکید کرد و با بیان اینکه کشاورز امروزی مازندرانی نمی پذیرد که با این رشد افسار گسیخته زمین، کشاورزی پر مشقت گذشته را در مزرعه با بهروری اقتصادی پایین انجام دهد، بیان کرد: امروزه وضعیت اقتصادی نقش اساسی را در برنامه ریزی اشتغلال ایفا می کند اگر بخواهیم شاغلین بخش تولید افزایش پیدا کنند باید جاذبه های اقتصادی تولید ارتقا یابد. باید با حداقل مشقت حداکثر تولید رابرای کشاورز مهیا کنیم تا مقوله تولید برای تولید کننده جذابیت داشته باشد یا در حوزه ی محصولات باغی، طبق آمار رسمی در استان مازندران ۱۳۰ هکتار زیر کشت محصولات باغی قرار دارد اما این ارقام می گویند که کمتر از ۴۰ درصد اراضی باغی استان به سامانه های نوین آبیاری مجهز هستند، این نشان دهنده این است که انتقال استعدادهای سخت افزاری مکانیزاسیون و دانش بنیان کشاورزی محقق نشده است.

این دکترای علوم مهندسی آب، بخش دیگر انتقال فناوری را انتقال مدیریت نرم افزاری سیستم دانست و عنوان کرد: نمی شود بهره وری آب را با توجه به محدودیت های منابع آبی که در کشور وجود دارد در سطح مزرعه ارتقا داد در حالی که میرآبی که مدیریت تحویل آب به مزرعه را برعهده دارد دانش مهندسی آب را نداشته باشد. نمی توان مصرف کود و سم و مدیریت مواد موثره شیمیایی وارد شده به مزرعه را کنترل کرد اما مزرعه تحت نظارت یک گیاهپزشک حرفه ای قرار نداشته باشد؛ باید باور کنیم کشاورزی دانش فنی مهندسی مخصوص به خود را دارد و باید خدمات فنی اختصاصی خود را دریافت کند اگر قرار است کشاورزی دانش بنیان و مبتنی بر مکانیزاسیون، رشد یافته و اقتصادی اتفاق بیفتد باید دانش فنی را به بستر مزارع وارد کنیم.

 وی افزود: در حالی که گفته می شود بیش از ۱۲ هزار فارغ التحصیل درس خوانده و اموزش دیده کشاورزی در استان مازندران وجود دارد حتی یک میرآب که مسئولیت تحویل آب را در اراضی کشاورزی و شالیزاری استان برعهده دارد دانش مهندسی آبیاری ندارد، این نه تنها در مازندران بلکه چنین ضابطه ای در کل کشور نیز تعریف نشده است سؤال من این است در شرایط امروز جامعه آیا حاضریم ساخت یک ساختمان مسکونی را به یک بنای سنتی و بدون نظارت یک مهندس ساختمان واگذار کنیم! اکنون به همان اندازه که در پی انبوه سازی ها و برج سازی های حوزه مسکن رخ داده و پیچیدگی های بسیاری ایجاد شده که در ساخت وساز سنتی وجود نداشت، آیا در حوزه کشاورزی نیز با پیچیدگی هایی مواجه هستیم که کشاورزی سنتی با آن روبرو نبوده است! با این حال چگونه است که جامعه اکنون ما در حوزه ساختمان سازی به این نتیجه رسیده که به طور حتمی از تخصص متخصصان بهره ببرد اما در حوزه کشاورزی همچنان معتقدیم که کشاورز با همان روش مدیریت سنتی مدیریت تمام نهاده های مزرعه و حتی سیاست الگوی کشت را حودش برعهده بگیرد.

راهکارهای گذار از کشاورزی سنتی در مازندران

این محقق حوزه کشاورزی در ادامه به پروسه حل مسئله اشاره و با بیان اینکه اولین قدم برای حل یک مشکل پذیرش آن مشکل است عنوان کرد: تا نپذیریم که مشکل وجود دارد و بر اساس و استناد نمونه رشدهای مقطعی و نقطه ای بخواهیم چهره واقعی کلبخش کشاورزی را زیبا جلوه بدهیم، نمی توانیم مسائل این بخش را حل و فصل کنیم.

مومنی افزود: ما حتی در مورد آمارهای حوزه کشاورزی نیز با چالش مواجهیم امروز در بحث مدیریت داده ها و اطلاعات، نقش سنجش از راه دور نقشی محوری و اساسی در دنیاست با این حال در این خصوص سوالی که مطرح است و متخصصین امر باید به آن پاسخگو باشند این است که آیا داده های سنجش از راه دور در مورد اراضی شالیزاری مازندران و گیلان با آمار نامه های وزارت کشاورزی مطابقت می کند! اینکه ما از یک طرف، با رشد فزاینده تغییر کاربری اراضی شالیزاری به خصوص در نواحی مرکزی و غرب استان مازندران مواجه هستیم اما از سوی دیگر قریب به ۲۰ سال است که داده های مربوط به مقدار سطح زیر کشت شالیزاری ارقام ثابتی را نشان می دهد گویای این است که ما در این حوزه با چالشی جدی مواجهیم؛ یا به طور مرتب از تخریب فزاینده اراضی جنگلی صحبت به میان می آید اما آمار مربوط به سطح اراضی جنگلی شمال کشور بیش از ۳۰ سال است که تغییر نکرده است پس این تغییر کاربری ها در کجا اتفاق می افتد!

مؤمنی در ادامه ضمن تأکید بر  ضرورت تهیه و تولید و به رسمیت شناخته شدن داده های به روز و واقعی به جهت مشخص و معین شدن وضعیت موجود اظهار کرد: باید آمارها به طور دقیق مشخص و معین و وضع موجود به درستی شناخته شود تا بر اساس اطاعات واقعی راهبردنگاری دانش بنیان صورت گرفته و سپس سناریوهای مدیریت نرم افزاری و زیرساخت های بخش سخت افزاری حوزه کشاورزی مهیا شود و به اقدام و عمل برسد؛ در این حوزه برنامه های بسیاری به طور مکرر تهیه و تنظیم شده است و تنها باید آمارهای واقعی در یک برنامه ریزی منظم، متعهدانه و مشخصی اجرایی و محقق شود، نه آنکه ۳۰ سال بگذرد و پس از گذر این زمان پروژه «اصلاح زیر ساختی اراضی شالیزاری» مازندران تنها بیش از ۴۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته باشد، یا نمی شود ۱۰ سال از زمان مطالعات زهکشی اراضی شالیزاری شمال کشور گذشته باشد اما هنوز پروژه های پایلوت آن اتفاق نیفتاده باشد.

 وی افزود: در چنین شرایطی به طور ناگهانی برنامه ای ارائه می شود که در آن پیشنهاد شده که بیش از ۵۰۰ هکتار از کل اراضی شالیزاری شمال کشور زیر پوشش زهکشی مهندسی برود اما مشخص است که اگر روال صحیح و مهندسی و منطقی کار طی نشود و پروژه ای پایه و استعدادهای لازم خودش را طی نکرده باشد هیچ گاه قابلیت اجرا به صورت درست و هدف گذاری شده را نیز نخواهد داشت.

این کارشناس طراح و ناظر پروژه های آبیاری با بیان اینکه وقتی برنامه ارزیابی درستی برای پروژه ها تعریف نشده باشد این گونه می شود که بعد از گذشت ۳۰ سال در کشور همچنان الگوی کشت ۵۰ سال گذشته کشوری چون ژاپن را که مبتنی بر کانالهای آبی روباز بوده در تجهیزات نوسازی پیاده می کنند بیان کرد: این الگو برای دهه ۷۰ کشور ژاپن است اما اکنون سامانه های موجود به سمت سامانه های کم فشار حرکت کرده است.

وی در ادامه به ضرورت حضور افرادی که صاحب فکر و ایده و تجربه بوده و با زیست بوم پروژه های کشاورزی به لحاظ فنی و میدانی و تجربی آشنایی دارند در بخش مدیریت کلان مدیریتی اشاره و با بیان اینکه این افراد می توانند به عنوان معین فکری در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته و به ارائه برنامه های کاربردی اقدام کنند افزود: علاوه بر این در حوزه مدیریت نرم افزاری نیز باید دانشگاه ها به طور جدی وارد عمل شوند؛ دانشگاه هایی که به خصوص در حوزه کشاورزی فعالیت می کنند مهارت های مدیریت و بهره برداری و نگهداری از ساختار مزرعه را در برنامه آموزشی خود داشته باشند، دانشگاه باید میرآب پرورش بدهد نه یک مهندس آب که به دنبال یک میز برای نشستن است و تنها قادر است که محاسبه کند، دانشگاه باید گیاهپزشکی را تربیت کند که مهارت توصیه کود و سم مزارع و باغات زیست بوم خود را داشته باشد.

مؤمنی به شکاف موجود بین فضای آموزشی و فعالیت های اجرایی حوزه کشاورزی نیز اشاره کرد و گفت: در حالی که از بیکاری فزاینده و نگران کننده فارغ التحصیلان بخش کشاورزی گلایه مند و نگران هستیم در همان حال برای فعالیت های کارشناسانه بخش کشاورزی با کمبود نیروی کار فنی مواجهیم؛ این وضعیت نشان دهنده این است که خروجی دانشکده های کشاورزی متناسب با نیازهای مزرعه نیستند، این ذهنیت که یک فرد فارغ التحصیل علوم دام باید برود و در مزرعه جایگاهش را پیدا کند در دانشگاه شکل نگرفته است. این روند باید اصلاح شود.

وی افزود: بنابراین کسب مهارتهای فنی در تعامل بخش علمی و عملی باید محقق شود در کنار این همان طور که گفته شد زیرساختهای سخت افزاری و نرم افزاری هم مهیا نیست.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران به مجاهدت ها و تلاش هایی که در همه این سالها در بخش کشاورزی رخ داده اشاره و تأکید کرد: منکر تلاشها نیستیم، من نیز متعلق به همین بخش و فضا هستم اما بحث این است اگر می خواهیم شاهد جهش و رشد و ایفای سهم ۸ درصدی کشاورزی در اقتصاد کشور  باشیم باید تسلیحات خود را برای رسیدن به این هدف گذاری تجهیز کرده و داشته هایمان را در این مسیر متناسب سازی کنیم، نمی شود با اعتبارات قطره چکانی به کشاورزی استان مازندران از کشاورزی این استان انتظار خودکفایی در سطح ملی را داشت.

وی افزود: برنامه ای همه جانبه باید تهیه و تدوین شود، هم به لحاظ مدیریت سخت افزاری و نرم افزاری بستر لازم مهیا شده و هم خلاهایی قانونی را برطرف کرد؛ اگر دهیاری ها به لحاظ قانونی مکلف شوند و توجیه شوند که برای مدیریت تحویل آب مزارع و باغات روستایی از میرآب متخصص این دانش استفاده کنند این اتفاق از طرفی هم باعث اشتغال فارغ التحصیل این رشته خواهد شد و هم از طرفی دیگر با مدیریت علمی آب بهروه وری افزایش یافته و بالطبع با افزایش تولید مواجه خواهیم شد. باید یافته های علمی را به رسمیت بشناسیم و مورد استفاده قرار دهیم.

این دکترای مهندسی آب در ادامه ضمن یادآوری این مطلب که ۴۰ درصد اراضی شالیزاری استان زیرساخت مکانیزاسیون کشاورزی را داراست عنوان کرد: ما شاهدیم که در بستر همین ۴۰ درصد نیز قادر به بهره برداری حداکثری و فناورانه تکنولوژی موجود نیستیم، پایش میدانی مزارعی که به زهکشی فنی مجهز شده اند نشان می دهد با وجود زهکشی مهندسی شده مدیریت منابع آب مزارع در اختیار میرآب های سنتی قرار دارد و به دلیل اینکه ذهن آنان با سیستم کرت به کرت گذشته مانوس بوده کانالهای آبی را رها کرده اند و در زهکش بند ایجاد کرده و مجددا با سیستم ۵۰ سال گذشته مدیریت آب را انجام داده اند این اتفاق به این مثابه این است که شما کنترل پیشرفته ترین خودرو دنیا را به راننده ای بدهید که گواهی نامه موتور سیکلت دارد که جز اتلاف تمام آن تکنولوژی مبتنی بر دانش و هزینه  بسیاری که برای آن شده است نتیجه ای نخواهد داشت. مدیریت تحویل آب علمی را متخصص ان می تواند انجام دهد .

وی در ادامه به ضرورت حضور میرآب های تحصیلکرده در ۶۰ درصد باقی اراضی که زهکشی علمی در آن ها مکانیزاسیون عملیاتی نشده است تاکید و تصریح کرد: یک میرآب مهندس می تواند بدون سخت افزار لازم هم بهره وری مزرعه ر افزایش دهد، نباید فراموش کنیم یکی از مشکلات ما برای ورود مکانیزاسیون کشاورزی در جوامع روستایی که کشاورزان ما تشکیل می دهد مقوله پذیرش اجتماعی و اقبال جامعه کشاورزی است این اقبال و اشتیاق برای ورود دانش های نوین کشاورزی مستلزم این است که یک کارشناس، بستر پذیرش لازم را قبل از ورود تکنولوژی در جامعه میزبان ایجاد کند شاید بتوان اینطور گفت که حداقل ترین کاری که یک میرآب تحصیلکرده می تواند حتی در اراضی با آبیاری سنتی انجام دهد این است که زمینه اعتماد و پذیرش ورود تکنولوزی نوین آبیاری را ایجاد کند. بنابراین میرآب تحصیلکرده هم می تواند تجهیزات آبیاری را به صورت حداکثری به بهروری برساند و هم می تواند در جهت ارتقای داشته های موجود به سمت فناوری نوین مفید فایده واقع شود.

چالش همیشگی عرصه و دانشگاه

مؤمنی در پایان به نزاع همیشگی ۲ بخش عملی و علمی در کشور اشاره و خاطرنشان کرد: این قضیه در تمام دنیا به قضیه مرغ و تخم مرغ شباهت دارد بخش اجرایی دانشگاه ها را متهم می کند که وارد عرصه نمی شود و همکاری های لازم را ندارد، دانشگاه نیز بخش اجرایی را متهم می کند که دانشگاه را وارد پروژه های اجرایی نمی کند یا داده های آماری در اختیار دانشگاه قرار نمی گیرد این درحالی است که در نهایت دود این ناهماهنگی به چشم کشور می رود.

وی افزود: به نظر می رسد که یک ابزار حاکمیتی بالادستی نیاز است تا بتواند سازو کار تعامل و همکاری دانشگاه ها و بخش اجرایی را هدفمند و قانونی کند. قانونی که دانشگاه را به عارضه یابی و ارائه برنامه مکلف کند و بر اساس برنامه توسعه و بهبود و کنترل کیفی دانشگاه  بخش اجرایی را به اجرای طرح ها و پروژه ها بگمارد و بعد از اجرایی شدن پروژه ها سیستم بهره برداری بر اساس نظارت علمی دانشگاه عملی شود، این پروسه ای است که در کل جهان اجرایی می شود ولی متاسفانه در کشور ما به دلیل مقاومت هایی که در هر دو طرف وجود دارد عملی نشده است، تنها راه حل ایجاد سازو کارهای قانونی است تا بتواند مقاومت های دوگانه را شکسته و تمام توان علمی و عملی کشور را در یک مسیر و هدف نهادینه کند.

 

منبع: ابسنا