پدیده «خانه دوم» در مازندران، سودمند یا زیان‌بار؟

محمود شارع پور، در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: منظور از خانه دوم، خانه شخصی است که افراد از آن برای اهداف تفریحی و فراغتی اغلب در اواخر هفته و تعطیلات استفاده می کنند و اصولا خانه اول این افراد در محیط های شلوغ شهری قرار دارد و در حقیقت می توان گفت دافعه محیط شهری نوعی نیاز به تغییر را برای این افراد به وجود آورده است.

شارع پور با اشاره به اینکه جاذبه خانه دوم به خاطر واقع شدن در محیط روستایی و طبیعی است، خاطرنشان کرد: گاهی اوقات برای اشاره به این پدیده از مفاهیم دیگری مانند خانه تعطیلات، فصلی، تفریحی، آخر هفته ای، مهاجرتی و غیره استفاده می شود.

این جامعه شناس هدف اصلی افراد دارای خانه دوم را نزدیک شدن به جاذبه طبیعی مانند رودخانه، دریاچه و جنگل دانست و افزود: به همین دلیل پدیده خانه دوم اغلب در چند منطقه جغرافیایی مانند مناطق ساحلی، پهنه های جنگلی و یا کوهستانی بیشتر خود را نشان می دهد.

وی ادامه داد: از پدیده خانه دوم می توان به عنوان نوعی مصرف تظاهری و نمایشی هم یاد کرد، در واقع در این پدیده افراد دارای ویژگی های خاستگاه های کاملا متفاوت در یک موقعیت جغرافیایی مشترک قرار می گیرند و در نتیجه مجموعه ای از تهدیدات و فرصت ها را برای آن اکوسیستم محلی به وجود می آوردند.

عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران با بیان اینکه نگاه های متفاوتی در مورد خانه های دوم وجود دارد، یادآور شد: معمارها با توجه به شیوه دقیقی که به شکل و شیوه ساخت خانه ها دارند بیشتر به مباحثی چون نوع مصالح بکار رفته، میزان استحکام و نوع بنا، نقشه و غیره توجه می کنند و جغرافیدان ها بیشتر به مسائلی چون پراکندگی، توزیع، تراکم و آثار و مدل های توزیع خانه ها توجه می کنند و اقتصاددان ها از نظر مسائل اقتصادی مانند اثرات اقتصادی خانه های دوم، تغییر در قیمت زمین، بورس بازی، تغییر در درآمد روستایی ها را مورد مطالعه قرار می دهند و جامعه شناسان هم بیشتر در مورد پدیده خانه دوم توجه آن ها معطوف است به اینکه چطور این پدیده در جمعیت و فرهنگ روستایی تغییر ایجاد می کند.

شارع پور با اشاره به اینکه امروزه موضوع خانه دوم در جامعه شهری ایران بسیار رایج شده‌ است افزود: اصولا مناطقی که دسترسی به آن ها از مراکز پر جمعیتی چون تهران راحت است و می توان با حداکثر ۲ ساعت رانندگی به این مناطق رسید موقعیت مطلوبی برای خانه های دوم محسوب می شوند و استان مازندران هم از چند دهه پیش شاهد ظهور خانه های دوم بوده است.

وی با بیان اینکه طی یک دهه اخیر بنا به دلایل مختلفی میزان این خانه ها رشد شتابانی به خود گرفته است، گفت: از لحاظ جغرافیایی ابتدا مناطق غربی و نوار ساحلی شاهد این پدیده بود اما به مرور مناطق مرکزی و شرقی استان و پهنه های جنگلی و مناطق کوهستانی هم در معرض پدیده خانه های دوم قرار گرفتند.

عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران خاطرنشان کرد: تحقیقات نشان داده که بخشی از خوش نشین ها افرادی هستند که از سوی پدر یا مادر خود به این مناطق تعلق دارند اما اکثر آن ها افراد غریبه هستند.

وی سه منطقه کوهستانی، جنگلی و نوار ساحلی را از جمله مناطق رشد خانه های دوم دانست و افزود: در گذشته خانه های دوم فقط به یک قشر خاص محدود می شد اما امروزه اغلب اقشار متفاوت از طبقه متوسط به بالا دنبال خانه های دوم در استان مازندران هستند که شاهد این ادعا گسترش روز افزون چنین پدیده ای در تمام نقاط استان است.

علل رشد پدیده خانه دوم

شارع پور در پاسخ به سوالی در مورد انگیزه خوش نشین ها و دلیل این رفتار گفت: تحقیقات نشان داده محیط طبیعی مناطق روستایی جاذبه اصلی این پدیده است و همچنین مطالعات نشان داده که تعداد اندکی از این مهاجران خانه دومی انگیزه اقتصادی دارند و بیشتر آن ها به دلیل کیفیت زندگی، نزدیکی به طبیعت، تفریح و فرار از شرایط نامساعد شهری به خرید و ساخت خانه های دوم در مناطق روستایی می پردازند.

عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران افزایش زمان فراغت، افزایش ثروت و درآمد، افزایش میزان تحرک در جا به جایی ها، بهبود وضعیت راه ها و دسترسی خصوصا ساخت جاده بین کلان شهرها و مناطق خوش آب و هوا را از دیگر علل موثر افزایش تقاضای خانه های دوم بیان کرد و با اشاره به اینکه خانه های دوم سه اثر اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دارد، یادآورشد: از اثرات اجتماعی می توان نمونه هایی از بروز تنش بین ساکنین خانه های دوم و مردم محلی اشاره کرد که دلیلیش هم تفاوت نظر و سبک زندگی در ابعاد مختلف بین این دو قشراست.

شارع پور ادامه داد: ورود ناگهانی تازه واردها که انتظارات و ارزش های خاص خودشان را به یکباره وارد منطقه می کنند، با توجه به برداشتی که از روستا دارند بستر اجتماعی روستا را کاملا تغییر می دهد و حتی قادر به درک سنتی و محلی روستائیان نیستند و با ورود این خوش نشین ها و اشغال فضا توسط آن ها هویت اجتماعی منطقه روستایی دچار تحول می شود و یک الگوی جدیدی در استفاده از زمین پدیدار می شود.

وی افزود: گاهی اوقات دیده می شود طبقه متوسط شهری به عنوان خوش نشین زمین پایین روستا را می گیرد و روستایی را مجبور به جابه جایی از مکان سنتی خود می کند و شاید شدیدترین انتقاداتی که بر پدیده خانه دوم شده از جهت اثرات منفی بر اجتماع و فرهنگ روستا است و نگرانی اینجاست که این خوش نشین ها سبک زندگی خاصی را از خود بر محیط روستایی تحمیل می کنند که باعث رنجش و آزار مردم محلی می شود.

این جامعه شناس درباره اثرات اقتصادی خانه دوم گفت: به دنبال پدیده افزایش خانه دوم، افزایش زمین و افزایش زندگی جامعه محلی رخ خواهد داد و حتی پس از مدتی بعضی از خانواده های بومی مجبور به تغییر محل زندگی می شوند چرا که با ورود این مهاجران هزینه خدمات مربوط به اجتماع محلی افزایش پیدا می کند و بسیاری از اوقات خوش نشین ها اراضی کشاورزی را هدف قرار می دهند و باعث می شوند که اراضی از حالت مولد خود خارج و تبدیل به کالایی که دائم مورد خرید و فروش قرار می گیرد شود و روابط بازاری بر روابط روستایی حاکم می شود و به این ترتیب کاربری سنتی برای کشاورزی و باغداری کاهش و به جای ارزش اقتصادی این اراضی، ارزش مبادله ای افزایش پیدا می کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران در خصوص اثرات زیست‌ محیطی خانه های دوم بیان کرد: فراموش نکنیم اغلب خانه های دوم در جاهایی ساخته می شوند که از زیبایی طبیعی و ارزش منظره بالایی برخوردار است و آسیب این خانه ها بر محیط زیست بسیار بالاست و فشار زیادی بر مصرف انرژی وارد می کند.

شارع پور با اشاره به اینکه خوش نشین ها از سه بُعد سفرها، ساخت و سازها و میزان مصرف اثرات زیست محیطی منفی دارند، افزود: مالکان خانه های دوم صرفا یک گردشگر هستند و علاقه کمتری نسبت به جامعه روستایی از خود نشان می دهند و احساس مسئولیت کمتری دارند و اغلب اوقات سعی می کنند خودشان را از روستائیان دور اما از نعمت فضای طبیعی روستا برخوردار شوند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که پدیده خوش نشینی و خانه دوم هم‌ بر فرهنگ و اقتصاد و محیط زیست جامعه محلی اثرات عمیق و مستمری را به جا می گذارد.

راهکارهای تبدیل تهدید به فرصت

عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان این تهدید را به فرصت تبدیل کرد، گفت: پدیده خانه دوم مستلزم سیاستگذاری و مدیریت است و اصولا ابزارهای موجود برای این سیاستگذاری استفاده از نظام برنامه ریزی فضایی و استفاده از سیاست های مالیاتی است.

وی خاطرنشان کرد: نظام برنامه ریزی فضایی که ناکارآمد، آسان گیر و سهل انگار و به حال خود رها شده باشد عامل اصلی گسترش خانه های دوم در استان و صدور مجوزها شده است و به عبارتی دیگر پدیده خانه دوم ناشی از سهولت در مقررات و برنامه ریزی است و بنابراین برای کنترل بهتر توسعه مسکن در مناطق روستایی اصلاح مقررات برنامه ریزی ضروری است و یکی از مهمترین ابزارها برای مدیریت موضوع خانه دوم استفاده از ابزار نظام برنامه ریزی کاربری اراضی است که بتواند تعادلی را بین منفعت عمومی و منافع بخش خصوصی و دغدغه محیط زیست ایجاد کند.

شارع پور رسالت سیاست گذار را قانونمند کردن پدیده و مدیریت اثرات بالقوه بیان کرد و افزود: جمع آوری داده ها و اطلاعات مربوط به خانه های دوم مهمترین موضوعی است که نیاز داریم و ایجاد یک نظام اطلاعاتی از خانه های دوم در استان ضروری است که مبنایی برای تصمیم گیری باشد تا سیاستگذاران برای اخذ برنامه ریزی عاقلانه و کارآمد از این اطلاعات دقیق استفاده کنند و همچنین کاربرد های این داده ها می تواند از سطح محلی تا ملی باشد و کاملا مشخص است که بدون داشتن اطلاعات کافی و دقیق در مورد پدیده خوش نشینی و خانه های دوم اتخاذ تصمیم مناسب برای مسئولین محلی کار دشواری خواهد بود.