رهیافت جامعه شناختی بحران کرونا

در تحلیل و تبیین مسائل جامعه ایران،امروز نیاز است تا به نگرش علمی توجه کنیم.این اصل پذیرفته شده ای است که تحت لوای آن بیش از همه رشته ها به مطالعه و بررسی مسائل جامعه می پردازد.از سویی دیگر مسائل جامعه ایران همواره یکسان نبوده و یکسان نیر نخواهد ماند .از پیدایش بشر تاکنون همه چیز در تغییر و تحول بوده وجامعه شناسی به عنوان رشته تخصصی در حوزه علوم انسانی و یک علم پذیرفته شده در این دو سده اخیر ،رشته های تخصصی بسیاری را در خود بوجودآورده است .موضوعات رشته های تخصصی جامعه شناسی از قبیل خانواده،آسیب های اجتماعی،توسعه،انقلاب،علم،سازمانها،شهری،روستایی،جنگ ،هنر،سالمندان،پزشکی و سلامت و اینک جامعه شناسی فاجعه همخوانی و رابطه نزدیکی با تحولات مسائل جامعه دارد.در بین رشته های تخصصی جامعه شناسی،می توان گفت که جامعه شناسی فاجعه جوان تر از سایر رشته ها هست و به عبارتی کاربرد گسترده تری دارد  که می توان با درک و تحلیل  و صورت بندی مسائل،راه حل های عملی برای مسابل جامعه یافت.وقوع فاجعه ها از قبیل سیل،زلزله،جنگ،آتش سوزی،سونامی،شیوع انواع بیماری های واگیردار و به دنبال آن افزایش خسارات انسانی،اجتماعی،اقتصادی و...که مکرر به وقوع می پیوندد اهمیت آن را دوچندان کرده است.بیش از یک ماه از شیوع ویروس کووید 19(کرونا)در جامعه ایران می گذرد که همه ارکان جامعه از حکومت تا ملت  را در گیر کرده است.در این بین شاهد خسارات فزاینده انسانی و اجتماعی آن بخصوص در نواحی و مناطقی که با افزایش سریع جمعیت،روند شهرنشینی فزاینده و تراکم جمعیت در مناطق آسیب پذیر در برابر فاجعه مواجه  بوده اند. در کنار اقدامات پیشگیرانه و مبارزه و مقابله میدانی و عملیاتی با این ناقل کشنده و مهار بیماری ،ضرورت برنامه ریزی و تدوین خط مشی های مناسب فاجعه بیش از پیش فراهم آمده است تا کاهش آسیب پذیری جامعه قبل و بعد از وقوع فاجعه(بحران کرونا ویروس)به تحقق برسد.بنابراین هرگونه برنامه ریزی نیازمند شناخت صحیح زمینه های اجتماعی اجرای برنامه های تدوینی و ابلاغی ستاد ملی مبارزه با کرونا در گستره ملی،منطقه ای و محلی است.به عبارت دیگر شناخت و تحلیل ساخت و کارکرد نظام اجتماعی،رفتار انسانها و کنش شهروندان و سازمان های فعال در مسائل مربوطه به این فاجعه ،احتراز ناپذیر است.ملاحظات اجتماعی و فضایی(توجه به دو عنصر زمان و مکان) که در آن قرار است برنامه های پیشگیرانه و کاهش آفرینانه از جمله اقدامات فنی باید مورد مداقه قرار گیرد.هنگام کمک های امدادی و یا حمایتی و یا پیشگیرانه  بایستی نیازها به درستی ارزیابی شوند.بعضا بین نیازهای احساس شده(تصورشده)با نیازهای واقعی فاصله زیادی وجود داردو نوعا راه حل های احتمالا فنی و تکنیکال به دلیل پاسخ ها و واکنش های اجتماعی کم اثر و یا بی فایده شده اند.به عنوان مثال مقاومت بخش های از اقشار و طبقات اجتماعی به طرح ماندن در منزل یا مسافرت نرفتن  و رعایت موازین بهداشتی در محیط کسب و کار و یا خانه متاثر از عوامل مختلفی  مانند تجربیات گذشته ،نگرش ها،ارزش ها،رسوم و آداب،آروزها و تمایلات است.این رهیافت می کوشد که سیاستگذاران و برنامه ریزان مقابله با ویروس کرونا  به عوامل اجتماعی-فرهنگی و پیامدهای آن بر رفتارانسان های آسیب دیده و یا در معرض آسیب و فعالیت سازمانهای خدمات رسان(بهداشتی،درمانی و اجتماعی و آموزشی)توجه کنند.مطالعات نشان می دهد که ارزش های جامعه برجریان تصمیم گیری و سازماندهی واکنش های افراد آن جامعه بی تاثیر نیست.عمده ترین پرسش هایی که جامعه امروز ایران در برابر تهدید و هشدار شیوع "کرونا ویروس" قرار دارد از این قرار است:
-چگونه شهروندان  در مواجهه با این ویروس عکس العمل نشان می دهند؟
-جامعه پس از ابتلای آن چه می کند؟
-نوع آموزش جامعه و عکس العمل قابل پیش بینی  شهروندان چیست؟
-آیا آسیب دیدگان و مبتلایان  "کرونا ویروس" افراد فعال یا غیر فعالی هستند؟
-چگونگی تقویت پاسخ های اجتماعی مناسب جامعه در برابر این ویروس؟
-مبتلایان به این ویروس چه نظر و یا برنامه ای برای تغییر فضای جغرافیایی یا فضای فرهنگی جامعه اطراف خود دارند؟
-اعضای خانواده و یا خانوارهایی که در آن مبتلایان به ویروس کرونا در حالت قرنطینه و یا استراحت در منزل هستند،از خود چه نوع مسائل اجتماعی و روان شناسی بروز می دهند؟
-در شرایط وقوع این بحران همه گیر چه نوع فرایندهای اجتماعی ،تسهیل گر است؟(مسافرت داخلی،مسافرت خارجی،ارتباطات کاری و ....)
-نوع کنش سازمان های اجتماعی (دولتی و غیر دولتی)در برابر این ویروس ،چه واکنش هایی را بر می انگیزاند؟
-چه نوع اطلاعاتی برای تشویق و ترغیب یا متقاعد کردن مردم به انجام اقدامات پیشگیرانه لازم است؟(رسانه های رسمی دولتی مثل رادیو و تلویزیون،شبکه های اجتماعی و...)
-آیا نقش ها ی اجتماعی متفاوت مبتنی برمعیارهای مختلف  بر میزان اقدامات سازمانهای اجتماعی حمایتی و درمانگر تاثیر گذاراست؟

نوع واکنش های اقشار مختلف اجتماعی جامعه  در برابر این بحران چگونه خواهد بود؟
و از همه مهم تر آیا این قبیل بحران ها و فجایع ناشناخته و واردشده با منشا نامعلوم و بعضا مبهم،با نابرابری های اجتماعی موجود در یک نظام اجتماعی یا شبکه خویشاوندی رابطه دارد؟
پاسخ به این پرسش ها و ابهامات نیازمند حرکت پیشرونده است که تاکنون  تحلیل هایی صورت گرفت چه از حیث رفتار سیاسی ،فرهنگی و اقتصادی شهروندان و نوع سیاستگذاری و خط مشی حاکمیت.با این حال درمواجهه با این فاجعه و بحران پیش آمده از رهیافت هایی چون رهیافت تکنیکی(راه حل و تکنیک محور )،رهیافت جغرافیایی(نوع سازگاری انسان بامحیط،مکان ها و نقاط تاثیر پذیر از ویروس)،رهیافت انسان شناختی(تاثیر گذاری فاجعه بر انهدام یا انقراض نسل های انسانی و...)،رهیافت توسعه ای(توجه به آثار بحران کرونا بر تلاش های توسعه ای دولت و ملت با هدف اقدامات پیشگیرانه و برنامه ریزی ها و...)،رهیافت پزشکی حوادث(چگونگی  مدیریت وضعیت مبتلایان قطعی و مشکوک و درمان آسیب ها و تفکیک آسیب ها و پیشگیری از شیوع بیماری های جدید تر و...)و رهیافت جامعه شناختی که در فرازهای قبلی به طرح برخی از عمده ترین و اصلی ترین سئوالات و پرسش های حول آن پرداخته شد.در این رهیافت به ظرفیت نظام اجتماعی  موجود و کارکردهای آن  در.مقابله با این بحران توجه می شود.تاکید بر کنش های فردی و جمعی ،ساخت جوامع ،الگوهای رفتار انسانی و شهروندی با وجود همه شباهت ها و تفاوت ها در این رویکرد مدنظر است.طبق این رهیافت اگرچه نمی توان از وقوع یک پدیده فیزیکی (مانند کرونا ویروس)جلوگیری کرد اما می توان از تبدیل شدن آن به یک پدیده اجتماعی و فاجعه دهشتناک  پیشگیری کرد.در این رهیافت باکمک روان شناسان اجتماعی می توان با مطالعه وضعیت روحی افراد در هنگام مبتلا شدن به این ویروس  و واکنش دفاعی آنان ،بررسی ها و مطالعات را تعمیق داد و از روش های نو و شناخت طرق  موجود در بستر فرهنگ جامعه  با این بحران مبارزه کرد.جا دارد که ستاد ملی مقابله با کرونا در کشور،استان ها و شهرستان ها از ظرفیت جامعه شناسان،روان شناسان و سیاستگذاران اجتماعی  برای کمک به بهبود رو شهای درست برنامه ریزی،آموزش و مدیریت بحران پیش آمده استفاده کند تا به کاهش آسیب های اجتماعی و پیامدهای زیانبار دیگر آن در ابعاد مختلف کمک قابل ملاحظه ای صورت گیرد.

حسین برزگر ولیک چالی (دکتری جامعه شناسی-گرایش بررسی مسائل اجتماعی)