راه‌اندازی پایگاه میراث جهانی؛ آغاز فصلی نوین در راه‌آهن شمال
مسیر ریلی جذاب و منحصربه‌فرد راه‌آهن شمال با همه اجزا و متعلقات پیرامونی‌اش، بُرش متفاوتی از تاریخ صنعتی و میراثی مازندران است که اکنون همراه با بیش از یک‌هزار کیلومتر دیگر از مسیر راه‌آهن سراسری، میراث جهانی به حساب می‌آید و با راه‌اندازی نخستین پایگاه استانی میراث جهانی در مازندران، قرار است فصل نوینی را به خود ببیند.
خبرگزاری ایرنا:
کمتر کسی است که یک بار چشمش به مسیر ریلی جذاب و خاصِ مازندران افتاده باشد یا سفر در این مسیر را تجربه کرده باشد و مسحور زیبایی‌های طبیعی و تاریخی و معماری آن نشود. محور ۳۳۱ کیلومتری زیبایی که بخشی از راه‌آهن سراسری ایران است و از خروجی گرمسار در استان سمنان آغاز می‌شود و تا ورودی ایستگاه گلوگاه در مازندران ادامه دارد.
فعالیت راه‌آهن شمال به عنوان بخشی از راه‌آهن سراسری ایران از سال ۱۳۱۶ آغاز شد و از همان زمان به عنوان عنصری برجسته از مدرنیته در زندگی مردم منطقه جا باز کرد. جاذبه‌های معماری و صنعتی این مسیر ریلی از یک سو و پیوند عمیق آن با فضای اجتماعی و اقتصاد و صنعت در مازندران از سوی دیگر سبب شد که راه‌آهن و قطار به جزئی جدانشدنی و کاملا پررنگ از زندگی روزمره تبدیل شود.
حالا همین عنصر دوست داشتنی و جذاب مدرنیته که در نهمین دهه فعالیت قرار دارد، با همه متعلقات زیرساختی و مسائل اجتماعی پیرامونی‌اش مجموعه‌ای جذاب برای حوزه میراث فرهنگی در عرصه بین‌الملل است. آن‌قدر جذاب که ۲ سال پیش در قالب راه‌آهن سراسری ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید تا مقدمات معرفی و حفاظت از آن بیش از روال مرسوم در دستور کار قرار بگیرد.
سوم مرداد ۱۴۰۰ در چهل‌وچهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو رأی نهایی برای پرونده ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران صادر شد و این زیرساخت مهم حمل‌ونقلی ایران و منطقه، به عنوان نخستین اثر صنعتی ایران و بیست‌وپنجمین اثر میراث فرهنگی ملموس کشور در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. مسیری با طول تقریبی یک‌هزار و ۴۰۰ کیلومتر که اکنون طولانی‌ترین راه‌آهن تاریخی جهان و پنجمین مسیر ریلی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
زیباترین و منحصربه‌فردترین قسمت این مسیر یک‌هزار و ۴۰۰ کیلومتری تاریخی و جهانی که از بندرترکمن در استان گلستان تا بندر امام خمینی(ره) ادامه دارد، از مازندران و دل رشته‌کوه‌های البرز می‌گذرد. پرونده ثبت جهانی مسیر راه‌آهن سراسری شمال - جنوب ایران در یونسکو به هشت ناحیه با ویژگی‌های مشترک اقلیمی در داخل هر ناحیه و متمایز با سایر نواحی تقسیم شده و ۸۹ ایستگاه منتخب نیز به‌دلیل اهمیت ارزش‌های تاریخی و کارکردی مورد مطالعه و مستندنگاری قرار گرفت. بر همین اساس نیز مقرر شد در هشت استان پایگاه استانی میراث جهانی راه‌آهن ایران تاسیس و فعال شود که مازندران با توجه به جذابیت‌های تاریخی و طبیعی مسیر راه‌اهن شمال در این زمینه پیشگام شد و با معرفی سرپرست پایگاه، نخستین واحد از پایگاه‌های استانی میراث جهانی راه‌آهن ایران در این استان راه‌اندازی شد.
در هم‌تنیدگی راه‌آهن شمال با فرهنگ بومی
سرپرست پایگاه استانی میراث جهانی راه‌آهن ایران در مازندران مستندنگاری و به‌روزرسانی شاخصه‌های عناصر معماری، طبیعی، تاریخی در محدوده ناوگان ریلی راه‌آهن شمال، پایش مستمر و حفاظت پیشگیرانه، تاسیس نخستین موزه تخصصی راه‌آهن در شمال کشور و در رأس همه فعالیت‌ها نیز رونق گردشگری ریلی و جذب گردشگران خارجی را اهداف اصلی این پایگاه بیان می‌کند و می‌گوید: راه‌آهن ایران به ویژه در منطقه شمال فقط یک مسیر حمل و نقلی نیست، بلکه مجموعه‌ای آمیخته با فرهنگ مردم مازندران بوده و با معیشت آن‌ها گره خورده که در کنار همه عناصر و اجزای آن اعم پل و تونل و ایستگاه یکی از مهم‌ترین مزایای این خط ریلی است.
ابوالفضل نیکوبیان اظهار می‌کند: سازمان یونسکو برای ثبت آثار در فهرست جهانی پنج معیار در نظر دارد که راه‌آهن ایران با ۲ معیار از پنج معیار به ثبت رسید. معیار شماره ۲ که نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری از لحاظ پیشرفت معماری و فناوری در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی است و معیار شماره چهار که بر نمونه و برجسته بودن معماری یا تکنولوژی به عنوان مرحله مهمی از تاریخ بشر توجه دارد.
وی می‌افزاید: در این مسیر ۱۴۰۰ کیلومتری باید اتفاقات خوبی بیفتد و سازمان‌های زیادی پای کار بیایند تا ضمن حفظ اصالت و زیبایی‌های مسیر، زیرساخت‌های متناسب با گردشگری نیز فراهم باشد که به عنوان یک مسیر ریلی گردشگری در کنار حمل و نقل عمومی از آن بهره ببریم.
حفظ یکپارچگی و اصالت راه‌آهن شمال
سرپرست پایگاه استانی میراث جهانی راه‌آهن ایران در مازندران با اشاره به اولویت‌ها و دغدغه‌های این پایگاه خاطرنشان می‌کند: در کنار حمایت‌های فنی اداره کل راه‌آهن شمال کشور، دغدغه حفاظت و نگهداری کالبد تاریخی این مجموعه اعم از مسیر ریلی، پل‌ها، زیرساخت‌ها و ایستگاه‌ها با معماری جذاب‌شان که یکی از شاخص‌ترین معماری‌های دوره معاصر و یک سده اخیر منطقه است و دارای شخصیت و هویت مستقلی هستند، حفظ یکپارچگی و اصالت مجموعه در دستور کار پایگاه است.
نیکوبیان به الزامات و ضرورت‌های مرتبط با ثبت جهانی اشاره می‌کند و می‌افزاید: هر اتفاق بزرگی چالش‌هایی هم دارد که باید برای مدیریت آن‌ها برنامه‌ریزی کرد. چالش نخست مربوط به انجام اقدامات ضروری پس از ثبت راه‌آهن است و دومین چالش هم تاثیر در حضور و جذب گردشگر است.
کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی می‌گوید: در مساله نخست یعنی اقدامات پس از ثبت جهانی، عمل به تعهداتی که اداره کل راه‌آهن ایران و وزارت میراث فرهنگی در پرونده ثبت جهانی به یونسکو داده ضروری است. طبیعتا برای این که راه‌آهن در فهرست یونسکو باقی بماند و از دریافت اعتبار جهانی بهره‌مند باشد لازم است که برنامه‌های مدیریتی مد نظر یونسکو رعایت شود. تلاش و هدف ما این است که این برنامه جهانی را با همراهی مسئولان و دستگاه‌های مرتبط برای مسیر ریلی کشور بومی‌سازی و اجرا کنیم.
وی می‌افزاید: چالش بعدی مدیریت و برنامه‌ریزی برای حوزه گردشگری است. معمولا زمانی که یک اثر در فهرست میراث جهانی ثبت می‌شود، مورد توجه گردشگران خارجی قرار می‌گیرد و پس از ثبت جهانی در ورود گردشگر به منطقه میزبان اختلاف محسوسی دیده می‌شود. یک سال بعد از ثبت جهانی یزد به عنوان بزگرترین شهر خشتی جهان، یزد رتبه برتر را در جذب گردشگر کسب کرد. باید برای چنین مسائلی برنامه‌ریزی درستی داشته باشیم و زیرساخت مناسب را فراهم کنیم.
پایبندی به برنامه‌های یونسکو
مدرس دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران خاطرنشان می‌کند: تلاش بر این است که با راه‌اندازی پایگاه میراث جهانی راه‌آهن در مازندران در مسیر اهداف مد نظر برنامه مدیریتی یونسکو پیش برویم و مستندنگاری، معرفی و ارتباطات برون‌سازمانی بین دستگاه‌های مرتبط با راه‌آهن را به درستی انجام دهیم.
نیکوبیان با اشاره به چندوجهی بودن جایگاه راه‌آهن شمال و ضرورت همراهی و همکاری بین دستگاه‌های مرتبط برای اجرای برنامه‌های مد نظر پایگاه تصریح می‌کند: در حوزه راه‌آهن شمال علاوه بر اداره کل راه‌آهن شمال و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران، دستگاه‌هایی مانند حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی به دلیل عبور راه‌آهن از عرصه‌های ملی و آب‌منطقه‌ای به دلیل وجود رودخانه در مجاورت ریل مرتبط هستند. بنابراین به توجه همه دستگاه‌ها برای اجرا شدن بنرامه‌های مد نظر پایگاه نیاز داریم.
وی ضمن قدردانی از تلاش‌های کارشناسان و مدیران شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و اداره کل راه‌آهن شمال برای نهایی شدن پرونده ثبت جهانی، اظهار کرد: بدون شک این پرونده بدون تلاش‌های شرکت راه‌آهن ایران به سرانجام نمی‌رسید. از زمان تهیه و تدوین پرونده تیم کارشناسان خبره راه‌آهن به همراه تیم ثبت جهانی وزارت میراث فرهنگی با رایزن فرهنگی یونسکو همکاری‌های زیادی داشتند که این تلاش‌ها در سال ۱۴۰۰ به نتیجه رسید. اکنون نیز با راه‌اندازی پایگاه استانی میراث جهانی راه‌آهن در مازندران به همین همکاری و دغدغه اداره کل راه‌آهن شمال و البته سایر دستگاه‌های مرتبط نیاز داریم.
برنامه‌های مقدماتی مطرح شده توسط نیکوبیان و چشم‌اندازی که یونسکو برای این مسیر ریلی منحصربه‌فرد ترسیم کرده می‌تواند فصل نوینی در اقتصاد گردشگری شرق مازندران و به ویژه شهرستان سوادکوه رقم بزند و یک بار دیگر راه‌آهن را به محور توسعه این منطقه از مازندران تبدیل کند.
به گزارش ایرنا، هدف از شکل‌گیری پایگاه‌های ملی و جهانی میراث فرهنگی در وهله نخست صیانت از یکپارچگی، اصالت، تمامیت و ارزش‌های برجسته آثار فرهنگی - طبیعی کشور است. این پایگاه‌ها ماموریت دارند در چهارچوب مدیریت یکپارچه و نظام‌مند با بهره‌مندی از ظرفیت‌ها و توان علمی و تخصصی، ضمن ارتقاءِ حفاظت از این آثار، زمینه ترویج و انتقال آن‌ها به نسل‌های آینده را فراهم کنند.
راه‌آهن شمال به عنوان بخشی از خطوط ریلی سراسری از سال ۱۳۱۶ فعالیت خود را آغاز کرد که از نظر قدمت بخشی از شبکه ریلی قدیمی کشور به شمار می‌رود. تونل های پرتعداد در دل رشته‌کوه‌های البرز، پل‌های منحصربه‌فرد مانند ورسک، اوریم و کلانتری که به خاطر نحوه ساخت از آن‌ها به عنوان شاهکار مهندسی راه‌آهن یاد می‌شود، بناها و زیرساخت‌های باقیمانده از زمان ساخت، طبیعت زیبا و دیدنی حاشیه ریل، ساختار خاص مهندسی راه‌آهن در ریل‌گذاری مانند سه‌خط طلا و ساختمان ایستگاه‌های ۲۲ گانه راه‌آهن شمال از این مسیر یک جاذبه کم‌نظیر تاریخی ساخته است.
مسیر ۳۳۱ کیلومتری راه‌آهن شمال از خروجی گرمسار در استان سمنان آغاز می‌شود و تا ورودی ایستگاه گلوگاه در مازندران ادامه دارد.