فینِسک، سدی که نباید در سایه و سکوت ساخته شود

اما، این سدهای در سایه، به‌علت پرشمار بودن‌شان، همچون موریانه که بی‌صدا و پنهان از دید، ستون یک خانه را می‌خورد تا ناگهان فروبریزد، سبب کم شدن آوردِ رودهای بزرگ، تحلیل رفتن درآمدهای کشور، شکل‌گیری خرده‌فسادهای اقتصادی، نشستن زخم‌های کوچک اما پرتعداد بر چهره‌ی سرزمین، و آسیب دیدنِ بی‌صدای میراث‌های فرهنگی شده‌اند. از این گروه سدها، برای نمونه، می‌توان به این چند مورد اشاره کرد: سد شورک در شیروان که هیچ‌گاه آبی در پشت آن جمع نشد(!)؛ سد موجن در شمال شاهرود که فقط مصرف آب در یک روستای کوهستانی را بالا برده و به منابع آب دشت شاهرود آسیب رسانده؛ سد مارد در شهرستان خرمشهر که در سیل آبان ۹۷ شکست؛ سد حوضیان در الیگودرز که آثار تاریخی منطقه را غرق کرد و سازمان آب منطقه‌ای استان یک میلیارد تومان بودجه‌ برای کاوش میراث‌های فرهنگی آن نداد، اما دولت در سال ۹۷ دویست‌وپنجاه میلیارد تومان برای ساخت شهرک گردشگری در کنار آن اختصاص داد؛ سد گلیل در شمال شیروان که جاده‌های دسترسی آن، آسیب جدی به منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی گلیل و سرانی وارد کرد؛ و هزاران سد کوچک با عنوان‌های «سیل‌بند» و «گابیون» در سراسر کشور که چهره‌ی کوهستان‌ها را خراب کرده و نظام آبخیزها را برهم زده‌اند.

سد فینسک که اجرای آن به‌تازگی و در این شرایط وخیم اقتصادی، از سوی دولت مجوز و «ردیف اجرایی» گرفته، نام خود را از روستای فینسک در منطقه‌ی کوهستانی و حفاظت‌شده‌ی پرور گرفته است. این سد کوچک، با حجم پیش‌بینی شده‌ی حدود دوازده میلیون مترمکعب، قرار است بر رودخانه‌ی اسپی‌رو (با نامِ تحریف‌شده و جدید «سفیدرود») ساخته شود و سالانه حدود هفت میلیون مترمکعب آب به شهرهای شهمیرزاد و سرخه و سمنان برساند. آثار منفی سدها، از سال‌ها پیش از اجرا با ساخت جاده‌های دسترسی و بودجه‌خواری برای مطالعه شروع می‌شود. سد فینسک هم از حدود ده سال پیش، چهره‌ی طبیعی و میراث‌های فرهنگی منطقه را نشانه گرفته است که قطعاً با آغاز اجرا و تعریض راه‌ها و تأسیسات مربوط، و افزایش رفت‌وآمدهای سنگین، نه‌تنها طبیعت غنی منطقه‌ی پرور، بلکه محیط زیست منطقه‌های حفاظت‌شده‌ی بولا و دودانگه هم که در نزدیکی آن است، بسی بیشتر تخریب خواهد شد. طرح سد فینسک، همچنین موجب التهاب‌های بین‌استانی شده است؛ رودخانه‌ای که قرار است بر آن سد زده شود، از نظر تقسیم‌های سیاسی، از استان سمنان سرچشمه می‌گیرد، اما از منطقه‌ای نزدیک روستای بندبن وارد استان مازندران می‌شود و درنهایت به رودخانه‌ی تجن می‌پیوندد(۱). مازندران، مانند همه ی نقاط ایران، با تنش آبی دست به گریبان است و نسبت به اقلیم خود، بار جمعیتیِ بیش از ظرفیتی بر دوش دارد. بدیهی است که هرمقدار برداشت آب از رودهایی که در مازندران روان است، تنش آبی را در این استان بیشتر می‌کند و از این‌رو خلاف منافع مردم آن‌جا و مغایر مصالح ملی است.

مسوولان استان سمنان باید به‌جای ساخت سد یا اصرار بر طرح‌های انتقال آب، واقعیت کم‌آبی استان را بپذیرند و طرح‌های توسعه‌ی اقتصادی را با آن هماهنگ کنند. ظرفیت‌های این استان که با وسعت بسیار زیاد خود، جمعیت نسبتاً کمی دارد، از نظر گردشگری، جلوه‌های بسیار متنوع طبیعی و فرهنگی، امکان راه‌اندازی طرح‌های دانش‌بنیان و دیگر فعالیت‌هایی که نیاز زیاد به آب ندارند، بی‌شمار است. همین منطقه‌ی پرور، یک سرمایه‌ی عظیم برای استان است، چنان‌که اگر گردشگری اصولی در آن رواج یابد، می‌تواند با داشتن چشم‌اندازها، حیات وحش و پوشش گیاهی کم‌مانند، بافت‌های روستایی قدیمی، گورستان‌های بسیار خاص و کهن، و آب‌وهوایی با چهارفصل جذاب، منبع ارزشمندی برای ایجاد شغل و درآمد باشد. اما، به‌جای این‌ها، مدیر عامل آب منطقه‌ای استان از برنامه‌ی جابجا کردن (بخوان: آواره کردن اهالی) روستای قدیمی تلاجیم برای ساخت سد می‌گوید(۲)، و معاون استانداری هم با بر زبان آوردن دو سخن متضاد که «سند سازگاری با کم‌آبی استان تدوین شده»، و «در چالش کم‌آبی و اصلاح الگوی مصرف نباید نگاه جزیره‌ای داشته باشیم»(۳) (یعی اعتراض مازندرانی‌ها بی‌جا است) موضوع اصلاح مصرف و سازگاری با کم‌آبی و چالش‌های اجتماعی مربوط به سدسازی را یک‌جا به سخره گرفته است.

هزینه‌ی ساخت سد فینسک، قطعاً صدها میلیارد تومان خواهد شد و اجرای آن هم به احتمال زیاد (بنا به پیشینه‌ای که از این‌گونه طرح‌ها سراغ داریم) چند دهه به درازا خواهد کشید. با این حال، جالب توجه است که این پروژه امسال، با ده میلیارد تومان ردیف اعتبار، مجوز اجرا گرفته است! پیدا است که دولت، در آخرین سالِ کاری خود و در عین بی‌پولی می‌خواسته طرح را به‌هر شکلی که هست تصویب کند تا دوستان سمنانی‌ای که دست‌اندرکار پروژه هستند، در دولت‌های آینده مشکلِ گرفتن مجوز نداشته باشند. ای‌کاش، این پول‌ها و فرصت‌ها به‌جای ریخته شدن به جیب پیمانکارانِ بزرگ، صرف ارتقای روش‌های آبیاری، اصلاح شبکه‌های آب، و کمک به مردم سمنان برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط می‌شد!

پی‌نوشت

۱) «کانون دیده بانان زمین» در سال ۱۳۹۱ گزارش کامل و مصوری درباره‌ی پروژه‌ی سد فینسک و منطقه‌ای که قرار است سد در آن ساخته شود، تهیه کرده است. این گزارش را می‌توانید در پیوند بخوانید.

منبع: earthwatchers

۲) ایسنا، ۱۶/۲/۱۳۹۹

۳) ایسنا، ۱/۳/۱۳۹۹