نوروز، جشن زایش و سرزندگی

نوروز، جشن زایش و سرزندگی
 رضا ستاری ؛ عضو هیات علمی دانشگاه مازندران

🔹️جشن نوروز بزرگترین و کهن‌ترین جشن ایرانی است که هنوز در بخش وسیعی از حوزه‌ی فرهنگ ایرانی روایی دارد. ردّ این جشن باستانی را می‌توان در افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان، بخش‌های کردنشین عراق، ترکیه و سوریه، بخش‌هایی از پاکستان و کشورهای آسیای میانه و حتی چین و هندوستان دنبال کرد. از همین روی، ملک الشعرای بهار وقتی از آمدن بهار می‌سراید، از سرزمین‌های میان حلب تا تاشکند یاد می‌کند:
به یکباره سرسبز شد باغ و راغ/ ز مرز حلب تا در تاشکند
  این جشن متناسب با ویژگی‌های فرهنگی و جغرافیایی هر یک از این سرزمین‌ها، تنوع‌هایی را به خود پذیرفته است. 
به نظر می‌رسد آنچه که سبب پایداری و مانایی این جشن تا روزگار ما شده است، بن‌مایه‌های هستی‌شناختی  نهفته در آن و کارکردهایی است که از منظرهای گوناگون می‌توان برای آن بر شمرد. از نگاهی جامعه‌شناسانه، این جشن در سرزمین ما موجب زنده نگه‌داشتن روح ملّی و جمعی در میان همه قومیت‌ها در طول تاریخ شده است. هم چنین از بین رفتن کینه‌ها و دشمنی‌ها کارکرد اجتماعی مهم دیگر این جشن است که موجب استمرار دوستی‌ها در میان افراد و خانواده‌هاست. نوروز با نمادها و آئین‌هایی چون خانه‌تکانی، شستشو، نو کردن پوشیدنی‌ها و ... از منظر روان‌شناختی نوعی به فراموشی سپردن گذشته‌های تلخ و ناکامی‌ها و آغاز زندگی تازه تواند بود. این نوشتار کوتاه، نگاهی است به پیشینه، کارکردها و برخی از مهم‌ترین آیین‌هایی که مجموعه‌ی آن‌ها، جشن نوروز را فرایاد می‌آورد.

🔸️ براساس آثار باستانی و نوشتاری بر جا مانده، نخستین نشانه‌های برپایی این جشن را در دوره‌های تاریخی، باید در روزگار هخامنشیان جستجو کرد. به نظر می‌رسد تخت جمشید محل برگزاری سالانه‌ی جشن نوروز بود. این کاخ، محل اقامت دائمی شاه و درباریان نبود، بلکه پایتخت آیینی و تشریفاتی آنان به حساب می‌آمد. 
در جشن نوروز، نمایندگانی از مردمان سرزمین‌هایی که زیر فرمان جهانشاهی (امپراتوری) هخامنشی بودند در آنجا گرد می‌آمدند تا هدایای خود را به دربار ایران پیشکش کنند. به همین مناسبت، ستون‌های به شکل درخت تراشیده‌شده‌ی این کاخ و نقوش سرو، نیلوفرآبی و گل به کار رفته در آن را می‌توان نماد رویش بهار دانست. به همین دلیل، مهرداد بهار از تخت جمشید با عنوان «باغی مقدس با درختان سنگی» یاد کرده است. در همین مراسم بود که شاهان هخامنشی دعا می‌کردند تا خدای‌شان این سرزمین را از سه چیز در امان نگه دارد: سپاه دشمن، سال بد و دروغ. این دعایی است که در کتیبه‌ای بر دیوار جنوبی صفه‌ی تخت جمشید برای آیندگان به یادگار مانده است.
پیش از پرداختن به آیین‌های نوروزی اشاره‌ای به زمان برگزاری و پیشینه‌ی آن از گذشته تا امروز بایسته است.
 ایرانیان باستان دو جشن بزرگ داشتند که با فصل گرما (بهار و تابستان) و فصل سرما (پاییز و زمستان) در پیوند است. جشن نوروز، جشن آغاز فصل گرما و جشن مهرگان، جشن آغاز فصل سرما بود که در دوره‌های مختلف تغییراتی را از لحاظ زمانی به خود دیده‌اند. براساس پژوهش‌های صورت گرفته، فصل سرما در برخی دوره ها شامل ده ماه و فصل گرما شامل دو ماه می‌شد که گاهی به ترتیب به هفت ماه و پنج ماه نیز تغییر یافته است. 
هم چنین جشن نوروز تا پیش از قرن پنجم جای ثابتی در گاهشماری سال شمسی نداشته، چرا که سال شمسی 365 روز و تقریبا یک ربع روز ( 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه) است. به همین سبب و به دلیل درست اجرا نشدن کبیسه، نوروز گردان بود و همیشه با نخستین روز فروردین مطابقت نداشت تا اینکه در قرن پنجم، جلال الدوله ملکشاه سلجوقی، با مشاوره ستاره‌شناسان روزگار خود (از جمله خیام نیشابوری) تقویمی را که ما امروزه از آن با عنوان تقویم جلالی یاد می‌کنیم، تنظیم کرد. بر این اساس، قرار شد در هر 4 سال، یک بار سال 366 روز محاسبه شود و این گونه اول فروردین برای همیشه آغاز سال و نوروز قرار گرفت.

🔥 آیین‌های نوروزی

🔹️ خانه‌تکانی
به باور ایرانیان باستان، فَرَوَهرهای درگذشتگان هر خانواده، از 25 اسفند به دیدار خانه و خانواده‌ی خود می‌آیند و به همه جای خانه سرکشی می‌کنند؛ اگر گرد و غبار و جنگ و جدال در خانه و میان افراد خانواده باشد، فروهرها با ناراحتی آنجا را ترک می‌کنند و آن خانه تا سال بعد، رنگ شادی را نمی‌بیند، اما اگر خانه و ساکنان آن بسامان و شاد باشند، فروهرها در حق آنان دعا می‌کنند.

🔹️ چهارشنبه سوری
آن‌گونه که از متن‌های موجود بر می‌آید، این جشن، پس از اسلام در ایران روایی یافته و از آن با عنوان‌هایی چون "شبِ سوری" و "جشنِ سور" نیز یاد شده است. اما اینکه چرا روز چهارشنبه برای این جشن که با افروختن آتش همراه است در نظر گرفته شده، احتمالا به باوری بر می‌گردد که در میان عرب‌ها وجود داشته و آن شوم بودن روز چهارشنبه است. 

این باور در میان ایرانیان نیز رسوخ کرده تا آنجا که منوچهری سروده:

چهارشنبه که روز بلاست باده بخور / به ساتکین می خور تا به عافیت گذرد

بر این اساس، گفته شد ایرانی‌ها در این روز تمام چیزهای شوم، از بیماری‌ها و ناراحتی‌ها و نگرانی‌های سال کهنه را به آتش می‌سپارند تا سال نو را با شادی و آسودگی آغاز کنند. برخی نیز بر این باورند این افروختن آتش در این روز، می‌تواند یادآور اسطوره‌ای کهن باشد که در پایان سرما و آغاز فصل گرما، نوعی تشویق خورشید است به گرم‌تر شدن و در نتیجه، گرم شدن زمین.

🔹️ هفت سین
درباره ی هفت سین و سفره‌ی هفت سین باورهای گوناگونی وجود دارد. برخی بر این باورند که در اصل هفت عدد سینی‌هایی بوده که پیشینیان ما آن‌ها را از میوه‌ها و خوراکی‌های مختلف پر می‌کردند و بر سر سفره می‌گذاشتند. برخی نیز از هفت شین سخن گفته‌اند و بر آن رفته‌اند که در گذر زمان هفت شین به هفت سین بدل شده‌است.
اما اینکه عدد هفت را برای این منظور برگزیده‌اند، افزون بر تقدّس این عدد که برای آن در فرهنگ ایرانی و دیگر فرهنگ‌ها می توان مصادیقی را بر شمرد، برخی آن را به باور ایرانیان به هفت امشاسپند و برخی به هفت سیاره پیوند داده‌اند. 

🔹️ سیزده به در
آن گونه که امروزه برخی می‌پندارند، عدد سیزده در باور کهن ایرانی هرگز نحس نبوده‌است. این باور بیشتر در سده‌های اخیر، بر اثر تاثیرپذیری از فرهنگ مغرب‌زمین به باور ایرانیان راه یافته. در جهان مسیحی، عدد سیزده یادآور داستان شام آخر مسیح و خیانت یکی از سیزده تنی است که از یاران او به شمار می‌رفتند و این سبب شده تا عدد سیزده در فرهنگ آنان نحس شمرده شود؛ حال آن که در فرهنگ کهن ایرانی، روز سیزده هر ماه، روز تیشتر (ستاره ی تیر) است که ستاره ی موکّل باران انگاشته می‌شد و این روز می‌تواند، بعد از جشن دوازده روزه‌ی نوروزی، روزی برای دعای باران بوده باشد که مردم برای نیامدن خشکسالی به دشت و صحرا می‌رفتند تا با نیایش و دعا خطر خشکسالی را از سرزمین خود دور کنند و برای آن سال، پربارانی را طلب کنند. 
افزون بر این، ایرانیان باستان بر این باور بودند که هر آنچه در این دوازده روز جشن برای آدمی پیش می‌آید، سرنوشت سال او را رقم می‌زند.  هم چنین عدد سیزده می‌تواند با باوری اسطوره ای در پیوند باشد که براساس آن، روز سیزده به شکل نمادین یادآور آشفتگی نخستین (chaos) پیش از آفرینش می‌تواند بود که در پایان جهان (که 12 هزار سال طول می‌کشد و 12 روز جشن، نمادی از آن 12 هزار سال می‌تواند باشد) دوباره تکرار خواهد شد و برای خود آیین‌هایی نیز داشته است.

🔸️ نوروز در جهان امروز
در دهه‌های اخیر، مهاجرت ایرانیان و ساکنان دیگر سرزمین‌های حوزه فرهنگ ایرانی و برپایی این جشن در شهرهای بزرگ اروپا و آمریکایی شمالی به شکل‌های مختلف محفلی، کارناوالی و ... گستره‌ای جهانی به جشن نوروز بخشیده‌است. در اروپا و امریکا، نوروز افزون بر کارکرد سرگرم‌سازی و تفنّنی برای این مهاجران، کارکردی هویتی برای شکل دادن به اجتماعی با فرهنگی مشترک در سرزمینی بیگانه برای آنان نیز دارد.
از نگاهی جامعه‌شناختی، این دسته از افراد نیاز دارند تا برای تامین منافع اقتصادی و سیاسی و انسجام اجتماعی‌شان به مجموعه‌ای از نمادها متوسل شوند و هیچ وجه مشترکی عمومی‌تر از جشن نوروز نمی‌تواند این خواسته را برآورد؛ چرا که نوروز به عنوان یک آیین عرفی و دنیوی سازگاری بیشتری با بستر اجتماعی دنیای غرب دارد و برگزاری آن، چالش‌ها و تنش‌های سیاسی و اجتماعی برای آنان در غرب ایجاد نمی‌کند. هم چنین نوروز دستاویزی فرهنگی برای آموزش و آشنا‌کردن فرزندان این مهاجران با زبان فارسی و فرهنگ سرزمین اجدادی‌شان است؛ برقراری ارتباطی عینی با هویت ایرانی. بنابراین،  نوروز در خارج از ایران کارکردهای ویژه‌ای در این روزگار یافته است.
امّا در ایران تغییرات اساسی در بنیادهای تاریخی این جشن پدیدار شده است. مهم‌ترین تغییری که در این مختصر می‌توان به آن اشاره کرد، کم شدن دید و بازدید در روزهای این جشن است. در این سال‌ها، بسیاری از ایرانیان به جای ماندن در خانه و دید و بازدید مرسوم، ترجیح می‌دهند به مسافرت بروند و به جای شادباش‌گویی چهره به چهره که از آیین‌های این جشن بوده، با فرستادن پیام و پیامک و... یا با مکالمه تلفنی، نوروز را به همدیگر تبریک بگویند.

🔺️ اما...کاش...امسال همه در خانه بمانیم!