جدال با ریزگردها در شرق مازندران

ریزگردها چند سالی هست که وارد فرهنگ میحط زیستی و بهداشتی کشورمان شده است و در مقابل همیشه مسئولان با روش‌های مختلف از روابط دیپلماتیک گرفته تا راهکارهایی نظیر مالچ پاشی در کویر به دنبال حذف این پدیده از آسمان ایران بودند، اما همچنان این مهمانان ناخوانده وارد کشورمان و از جمله استان سرسبز مازندران می‌شود.

سال‌هاست‌ استان‌های جنوبی و غربی کشورمان و اکنون مازندران سرسبز، با معضل بحران گرد و غبار که طی سال‌های اخیر با عنوان ریزگرد شناخته می شود، درگیر هستند، سوغاتی‌ از سوی مناطق بیابانی کشورهای همسایه مانند سوریه، عربستان و عراق و اکنون ترکمنستان که بعلت آلودگی شدید هوا، تعطیلی‌های پی‌درپی ادارات و مدارس را به همراه داشته است.

ریزگردها، این ذرات ریز ۲ تا ۵.۵میکرونی که حاصل ترکیب گرد و غبار با آلاینده‌های شهری است، به صورت توده‌ای انبوه از غبار در فضا پخش می شوند و قادرند شبیه یک مه غلیظ، دید افقی را حتی به چند مترکاهش دهند. استان‌هایی مانند خوزستان، کردستان، ایلام، کرمانشاه، لرستان و بوشهر از استان‌هایی هستند که بشدت با هجوم این پدیده مواجه‌اند و مازندران سرسبز نیز در چند سال اخیر برخی روزها درگیر این پدیده است.

مردم در بیشتر استان‌هایی که درگیر پدیده گرد و غبار هستند بدون استفاده از ماسک قادر به تردد در سطح شهرها نیستند و به تعطیلی‌های پیاپی ناشی از خطر آلودگی هوا عادت کرده‌اند. در چنین شرایطی خروج افراد بخصوص بیماران، کهنسالان، مادران باردار، نوزادان و خردسالان از خانه، آنها را در معرض خطرات جدی قرار خواهد داد؛ چراکه ریزگردهای نادیدنی در عین اینکه حامل مقدار زیادی باکتری هستند، می‌توانند از طریق تنفس به خون راه یابند. کار به جایی می‌رسد که گاه حتی پروازها نیز کنسل می‌شود.
ذرات بی‌مقداری که شاید با چشم غیرمسلح ‌نتوان آنها را دید، امــا هوا را چنان تیره و تار می‌کنند که دید مختل می شود و نتیجه حجم قابل توجهی از غبار است که بر زندگی مردم می‌نشیند.

ریزگرد چیست و چه زمانی منطقه ما را تحت تاثیر قرار می دهد؟
ریزگرد یا "Dust" با طوفان شن و ماسه یا همان "sand storm " متفاوت است. قطر ذرات ریزگردها از ذراتی که در طوفان های شن و طوفان های محلی وجود دارند معمولا ریزتر است. بنابراین به صورت معلق در جو قرار می گیرد و سپس توسط جریان های غالب اتمسفر جابجا می شود. از لحاظ پیش‌روی ریزگردها می توانند هزاران کیلومتر جابجا شوند در حالی که طوفان ها به این شکل نیستند و به صورت محلی یا چند صد کیلومتر جابجا می شوند.

همزمان با پس‌روی جریانات جوی شمالی و شمال غرب و پیش‌روی جریان های جوی جنوبی به سمت عرض جغرافیایی بالاتر، راه برای نفوذ ریزگردها در اوایل فصل بهار به کشور ایران و مناطق شمالی آن نیز باز می شود. الگوی غالب حرکات جوی در اتمسفر که مهمترین پارامتر جابجایی رطوبت می باشد، عامل حرکت ریزگردها به عرض های جغرافیایی بالاتر نیز خواهند بود. این اتفاق می تواند همزمان با شار رطوبت نیز صورت گیرد که در این صورت بارش های گل آلود را تجربه خواهیم کرد.

منشا ریزگردها کجاست؟
ریزگردها یکی از پدیده های مخربی است که هم اکنون تقریبا یک ششم خشکی های زمین را در معرض تاثیرات خود قرار داده است. عمده ترین تراکم این ریزگردها به لحاظ جغرافیایی در نیمه شمالی قاره آفریقا و جنوب غرب و غرب آسیا قرار گرفته است. بنابراین منشاء ریزگردها عمدتا از کمربندهای نیمه خشک و خشک جنب حاره برمی خیزد که بیابان ها و مناطقی را دربر می گیرد که از لحاظ پوشش گیاهی فقیر هستند.

در کنار خاورمیانه و شمال آفریقا بخشی از چین و مغولستان و استرالیا و آمریکا نیز درگیر این پدیده هستند اما مهمترین کانون انتشار آن مربوط به خاورمیانه و شمال آفریقاست. این ریزگردها در اثر تلاطم جو و عبور جریانات آن به سمت پیرامون منتشر می شوند و گاهی تا حوالی جنب قطبی توسط جریانات جوی نیز پیش‌روی می کنند.

ریزگردها پدیده ای هستند که از دیرباز در محیط های خشک و نیمه خشک زمین کانون انتشار بوده اند و بخش عمده آن ناشی از عوامل طبیعی و زمین شناسی است. تغییرات اقلیمی و افزایش فعالیت های فرساینده خاک توسط انسان باعث شده است که این پدیده از لحاظ مکانی وسعت بیشتری را تحت الشعاع خود قرار دهد.

تغییر اقلیم و فرسایش خاک
یکی از دلایل اصلی این موضوع که ریزگردها بیشتر ما را تحت تاثیر قرار می دهند به بحث تغییر اقلیم که در دوره های بازگشت جریانات جوی این پدیده تضعیف و تشدید خواهد شد بر می گردد. دلیل مهم دیگر هم پیرامون فعالیت های انسان و تشدید فرسایش خاک بوده که ناشی از عدم مدیریت صحیح آب، از بین بردن پوشش گیاهی، خشک شدن بستر رودها و همچنین اختلافات منطقه ای بر سر آب است. مجموعه این عوامل باعث شده تا ریزگردها بیش از پیش کشورها را درگیر این بحران کند.

راهکار مقابله با ریزگردها
ریزگردها همانطوری که از اسم آن مشخص است ذرات ریز خاکی هستند که توسط باد از زمین برداشته و وارد سیستم جوی می شوند بنابراین هر اقدامی که در راستای تثبیت این ذرات و عدم جابجایی آن در هوا شود را می توان به عنوان راهکار در نظر گرفت.
مهمترین راهکار در این زمین حفظ پوشش گیاهی زمین و توسعه آن است. در واقع گیاه با حفظ رطوبت خاک و چسبندگی آن از فرسایش و جابجایی ذرات خاک و ماسه جلوگیری می کند. تثبیت ماسه های روان بیابانی از مهمترین اقدامات در این زمینه محسوب می شود. برخی از کشورها با مالچ پاشی (ماده با محتوای قیر) بر روی ذرات منفصل خاک، مانع از فرسایش موقت آن می شوند که محدودیت این اقدام هزینه بر بودن آن و تاریخ انقضای مالچ است.

برخی از دانشمندان استفاده از پوشش مواد درشت دانه مانند گراول ها و ریگ ها را جهت تثبیت خاک مناسب می دانند که این اقدام در مقایسه با مالچ پاشی از لحاظ عمر مواد، سازگاری با محیط و هزینه بهینه تر خواهد بود. هرچند این اقدام نیز نیاز به تلاش جدی بین المللی دارد. یکی دیگر از راهکارهای موجود اتخاذ تصمیم گیری های صحیح در رابطه با مصرف آب و مدیریت سدهای آبی است که اختلافات منطقه ای بر سر این موضوع می تواند بحران ریزگردها را تشدید کند.

پیامدهای ریزگردها

ریزگردها از پدیده های جوی است که می توان گفت به جز آسیب های جدی هیچ ثمر دیگری نخواهد داشت. مهمترین اثرات مضر ریزگردها به سلامتی انسان ها و جانداران، مشکلات تنفسی و قلبی است. ریزگردها علاوه بر افراد حساس به مشکلات ریوی بر روی تمامی افراد سالم نیز اثرات مخربی وارد می کند.

بی نظمی در فرایند رشد گیاهان، پوشش جنگلی و مزارع کشاورزی و باغات از تاثیرهای مخرب نشست ریزگردهاست. محسوس ترین این اثر نشست خاک بر روی ساقه و برگ گیاهان بوده که به عنوان پوشش نازک مانع از نفوذ نور خورشید خواهد شد و بنابراین فرایندهای حیاتی گیاه همچون فتوسنتز دچار اختلال می شود.

کلیه سازهای تاریخی و غیرتاریخی با مصالح متفاوت در اثر ریزگردها در معرض استهلاک و فرسایش قرار خواهند گرفت. نشست ریزگردها بر روی کابل های برق نشان داده است که خسارات کلانی به این تاسیسات وارد کرده است که نمونه های موردی آن در جنوب غرب ایران در گزارشات به وفور یافت می شود.

منبع: ایرنا